Wprowadzony stan epidemii, poprzedzony stanem zagrożenia epidemicznego, a co za tym idzie wprowadzone ograniczenia lub niekiedy wręcz zakazy wykonywania określonego rodzaju działalności gospodarczej, negatywnie wpłynęły na kondycje określonych sektorów gospodarki. Nie ulega zatem wątpliwości, że przedsiębiorcy ponieśli szkodę z uwagi na wprowadzone przez organy władzy państwowej zakazy i ograniczenia.
Powstanie szkody otwiera zaś szereg możliwości na gruncie prawa cywilnego. Sprawdźmy, jak w obecnej sytuacji (a więc w braku wprowadzenia na terenie Polski stanu nadzwyczajnego), kształtuje się odpowiedzialność odszkodowawcza Skarbu Państwa.
Na wstępie, należałoby odpowiedzieć na pytanie: Czy działania podejmowane przez organy władzy publicznej są legalne czy nielegalne? W zależności od odpowiedzi na to pytanie, mamy różne możliwości:
I. Odpowiedzialność za szkody nielegalne
Założenie: działania organów władzy publicznej są niezgodne z prawem.
A. Odpowiedzialność na gruncie art. 4171 KC
- zasada: dochodzenie odszkodowania na tej podstawie związane jest z koniecznością uzyskania prejudykatu – innymi słowy – we właściwym (odrębnym) postępowaniu konieczne jest stwierdzenie, że określone działanie lub zaniechanie organu władzy publicznej było niezgodne z prawem,
- wyjątek: w przypadku art. 417 § 4 KC – konieczne jest wykazanie, że szkoda została wyrządzona na skutek niewydania aktu normatywnego; trudność – obowiązek wydania aktu normatywnego musi wynikać z przepisów prawa (tym samym należałoby udowodnić, że organy miały obowiązek wprowadzenia stanu klęski żywiołowej); ułatwienie – niezgodność stwierdza sąd rozpoznający sprawę o naprawienie szkody,
B. Odpowiedzialność na gruncie art. 417 KC – obejmuje inne przypadki niż wskazane powyżej.
- ułatwienie – brak konieczności uprzedniego stwierdzenia bezprawności działania; przesłanka ta podlega badaniu przez sąd rozpatrujący sprawę o naprawienie szkody.
II. Odpowiedzialność za szkody legalne
Założenie: działanie organów władzy publicznej jest zgodne z prawem.
A. Odpowiedzialność na gruncie art. 417(2) KC
- odpowiedzialność na zasadzie słuszności,
- ograniczona do szkód na osobie (jako przykład wskazuje się, np. odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody na osobie związane ze skierowaniem danej osoby (pracownika służby zdrowia) do walki z COVID- 19),
B. Odpowiedzialność na gruncie art. 421 KC w powiązaniu z regulacjami szczegółowymi.
Należy podkreślić, iż przedstawione wyżej sposoby dochodzenia odszkodowania za szkodę poniesioną przez przedsiębiorców w związku z ograniczeniami wprowadzonymi w reakcji na COVID-19 nie są równoznaczne z przesądzeniem, że dochodzenie takiego odszkodowania znajduje uzasadnienie faktyczne i prawne w każdej sytuacji. Nie można bowiem dojść do wniosku, że dane ograniczenie wprowadzone z uwagi na epidemię, automatycznie uprawnia każdego przedsiębiorcę do dochodzenia odszkodowania z tego tytułu.
Orzecznictwo sądów powszechnych zależy od okoliczności faktycznych danego przypadku, a wyroki nie zawsze zbiegają się z oczekiwaniami poszkodowanych. W przypadku chęci podjęcia działań w celu uzyskania odszkodowania należy uzbroić się w cierpliwość, w oczekiwaniu na pierwsze ślady linii orzeczniczej. Z doniesień medialnych wynika, że pojawiają się już pierwsze powództwa przedsiębiorców skierowane przeciwko Skarbowi Państwa – Sąd Okręgowy w Warszawie zajmie się powództwem siłowni o odszkodowanie za zamknięcie firmy w okresie pandemii (właściciel siłowni domaga się zapłaty ok. 450.000,00 zł, na kwotę tę składa się odszkodowanie za straty spowodowane opłatami za czynsz, media i pensje dla pracowników oraz utracone korzyści, które zostały obliczone na podstawie wyników finansowych w analogicznym okresie w poprzednim roku).
Nie ulega wątpliwości, że powyższa kwestia pozostaje w kręgu zainteresowania zarówno przedsiębiorców kierowanych pobudkami finansowymi, jak i prawników z uwagi na zaistniałe novum prawne.